مسعود عربشاهی، ویرانی آثارش را دید و تحمل کرد - وبلاگ خنده و شادی

به گزارش وبلاگ خنده و شادی، خبرنگاران: از مجلس شورای ملی سابق به من تلفن زدند که یک اثرتان را یافته ایم. خانه ای بزرگ و متروک در نزدیکی مجلس بود که به انباری مملو از گرد و خاک و آشغال بدل نموده بودندش. یکی از تابلوهایم را از زیر کوهی از زباله بیرون کشیدند و گفتند این یکی سالم مانده است و بقیه بوم ها را هم، چون نفهمیده اند چیست برای ایزوگام کردن سقف اتاق کارگران استفاده نموده اند. همراهم به گریه افتاده بود. آن آثار را در زمان دانشجویی نقش زده بودم و همان نقاشی که در آن انباری مدفون نموده بودند، زمانی در سالن ناهارخوری آراسته مجلس بر دیوار نصب شده بود.

این سرنوشت بخشی از آثار مسعود عربشاهی، نقاش برجسته ایرانی بود که چند روز پیش (25 شهریور) در 84 سالگی در بی خبری رسانه ها درگذشت، و خبر مرگش تازه دیروز از خبرگزاری ها اعلام شد. نقاشی که به ویژه به سبب تمرکزش بر نقش مایه ها و رنگ های روزگاران کهن ایران و بین النهرین (هنر ایلامی و دوره مفرغ لرستان) و به کارگیری آن ها در شیوه های اجرایی و بیانی مدرن شناخته شده بود. آن چه بر آثار او رفت تنها به ماجرایی که نقل به مضمون از زبان خود او خواندید، سرانجام نپذیرفت، بلکه بار ها و درباره آثار متعددش به انحای گوناگون تکرار شد. مثلا دیوارنگاره عظیم بتنی که در ابعاد 300متر برای پارک طالقانی طراحی و اجرا کرد، که پروژه ای طاقت فرسا بود، به سبب نگهداری نادرست آسیب ها دید. مسئولان به جای تعمیر آن به کندن بخش هایی از آن دستور دادند و در عمل ویرانش کردند.

پس از انقلاب عربشاهی همچون بسکمک از هنرمندان دیگر برای مدتی از ایران رفت و پس از زندگی در فرانسه، سال هایی را هم در آمریکا سپری کرد

سرنوشت غم انگیزی که پیش از این نقاشی های وزیری مقدم را بی نصیب نگذاشته بود. وزیری مقدم یک دهه پیش تر از عربشاهی گام در راه نقاشی نهاده بود، و با او فاصله نسلی داشت، تراژدی نابودی آثار گویی فرجام فاجعه بار نقاشان پیشگام مدرن ایرانی است که با وقوع انقلاب، به حاشیه رانده شدند. انقلابیون ایدئولوژی اندیش نقاشی را هنری اشرافی و عافیت طلبانه و غیرمکتبی می دانستند.

یکی از آثار تخریب شده مسعود عربشاهی در بزرگراهی در تهران

مسعود عربشاهی (زاده 1314 خورشیدی در تهران) در دوران نوجوانی به هنرستان هنر رفت. از همکلاسی های او در این دوران منصور قندریز و فرامز پیل آرام بودند. عربشاهی که پیش تر در طول سال ها اصول طراحی و مختصات نقاشی کلاسیک را در کلاس خصوصی آموخته بود، از دوره هنرستان به مطالعه نقوش هنر بین النهرین و تمدن های حوزه جغرافیایی سرزمین ایران در دوران باستان روی آورد و این دلبستگی شدید تا سرانجام کارش در او برجای ماند. پس از هنرستان به هنرکده هنر های تزیینی رفت و افزون بر آموختن نقاشی و مجسمه سازی، در سال 1347 از این دانشگاه با مدرک فوق لیسانس معماری داخلی فارغ التحصیل شد. حسین کاظمی از تاثیرگذارترین هنرمندان پیشگام در نقاشی مدرن ایران از استادان نقاشی اش در دانشگاه بود.

از 1340 به تجربه اندوزی در آفرینش نقش برجسته با موادی، چون گچ و فلز روی آورد و نقش های باستانی رمزی و نمادین باستانی، اشکال هندسی و نقش جانوران و بت ها و خدایان را در آن ها طرح زد. در اواسط همین دهه در نمایشگاه دوسالانه پاریس شرکت کرد و تا چند سال بعد آثارش را در نمایشگاه های متعدد دیگری از جمله نمایشگاهی فردی در پاریس و نمایشگاه گروهی نقاشان معاصر ایران در آمریکا به نمایش گذاشت.

عربشاهی که به طراحی و ساخت کار های بزرگ تزیینی شهره است، در سال 1350 نخستین نقش برجسته سفالی خود را -که نزدیک به 600 متر مربع وسعت داشت- برای سالن همایش های جمعیت شیر و خورشید اجرا کرد. کار بر روی این پروژه از سال 1348 شروع شده بود. از دیگر آثار او در این عرصه می توان به سردر ساختمان اتاق صنایع معادن (1349) و نیز دیواره نقش های مرکز مدیریت صنعتی (1351) اشاره نمود. در سال 1351 مجسمه ای برنزی برای پارک خزانه ساخت که متاسفانه ناپدید شده است.

یک سال بعد در نمایشگاه بین المللی موناکو جایزه اول را از آن خود کرد. در دهه 1350 با شماری دیگر از هنرمندان هنر های تجسمی مانند فرامرز پیل آرام و مارکو گریگوریان گروه آزاد نقاشان و مجسمه سازان را بنیان گذاشت و با کمک آن ها و دیگر اعضا همچون سیراک ملکوتیان و مرتضی ممیز نمایشگاه هایی در ایران و نیز کشور های دیگر برگزار کردند. در اواخر دوران پهلوی کتاب اوستا از دیدگاه هنر نو را با همکاری فیروز شیروانلو منتشر کرد. بیش از 80 نقاشی اش در این مجموعه گرد آمد، در حالی که قطعاتی از اوستا در پایین هر تصویر آورده شده بود. این اثر به زبان های فارسی، انگلیسی و فرانسه منتشر شد.

پس از انقلاب عربشاهی همچون بسکمک از هنرمندان دیگر برای مدتی از ایران رفت و پس از زندگی در فرانسه، سال هایی را هم در آمریکا سپری کرد. اقامت در خارج از کشور او را با آثار و رویکرد ها و مواد و مصالح دیگر در هنر های تجسمی آشنا کرد و به غنای تجربیاتش اضافه نمود. در آن جا نیز به برگزاری نمایشگاه و کار نقش برجسته پرداخت. پس از بازگشت به ایران در دهه 1370 چندین نمایشگاه از آثارش در گالری های سیحون، گلستان و برگ برپا شد. همچنین برای بنا های دیگری نیز از جمله تالار اجلاس سران کشور های اسلامی (1377) نقش برجسته طراحی و اجرا کرد. آخرین نمایشگاه عربشاهی در اواسط دهه 1380 برگزار گردید.

هنر مدرن در دوران پهلوی

توصیفی فشرده از فضای فکری جامعه ایران خاصه در 25-20 سال منتهی به انقلاب صندلی هنرمندانی، چون مسعود عربشاهی را دقیق تر معین می نماید. از دوران پهلوی دوم توجه به هنر ها و صنعت گری های بومی و درآمیختن آن با آموزه های مدرن نقاشی رواج یافت. حکومت پهلوی با ارج نهادن به دوران باستان می کوشید خود را به سنت دیرینه پادشاهی در ایران پیوند زند و مشروعیت حاصل از آن را در عرصه داخلی و دنیای هزینه کند.

چنگ زدن به ریشه های کهن در برابر غرب پیشرفته به او سپری هویتی می بخشید. تلفیق نقاشی مدرن و هنر های سنتی در چشم آنان مصداقی بود از فرهنگی که خیال ساختنش را در سر می پروراندند، ظاهری مدرن مزین به آرایه های سنت. بعضی نویسندگان و متفکران البته با انگیزه های ناهمسان تلاش می کردند توجیهی نظری برای این نظرگاه با عناوینی، چون آن چه خود داشت... برسازند. در میان مخالفان حکومت هم رویکردی همسان دیده می شد؛ عده ای می خواستند اسلام اصیل را از گردوغبار تاریخی و فقهی بپیرایند و آن را با احتیاج های زمانه (مبارزه و یا علم و یا مارکسیسم) سازگار نمایند، و گروهی نیز با سلاح غرب زدگی به نبرد با غرب جدید شتافته بودند.

رشد و نمو هنر نقاشی جدید ایران در چنین فضای فکری و روحی رخ داد. هنرمندان هنر های تجسمی، اما برخلاف هم قرانان خود در عرصه های دیگر، کم تر دچار نگرش ایدئولوژیک بودند. جریان نقاشی جدید تقریبا با یک قرن تاخیر به ایران راه پیدا نموده بود و هنرمندان ایرانی در مواجهه ناگهانی با این موج دگرگون ساز، در کشوری که بخش عمده ای از فرهنگ و جمعیت آن روستایی بودند، صندلی شان را در دنیا جدید و در تناقضات میان سنت و مدرنیته می جستند.

مکتب سقاخانه و تلاش هنرمندانش (از جمله حسین زنده رودی و فرامز پیل آرام) در دهه 1340 پاسخی به این احتیاج بود. آن ها سعی کردند عناصری از هنر های سنتی ایران را با هنر مدرن (مثلا خوشنویسی را با ترکیب بندی مدرن) درهم آمیزند. البته مسعود عربشاهی هیچ گاه خود را بخشی از مکتب سقاخانه ندانست، اما در نخستین نمایشگاه های گروهی آن ها در 1343 شرکت کرد. رفت وآمد میان هنر های سنتی و نقاشی مدرن، که به مکتب سقاخانه نیز محدود نمی شد، برای هنرمندی همچون مسعود عربشاهی دغدغه ای بس جدی بود، اما برای شماری که نگاهی شرق انگارانه داشتند، به بازاری برای استفاده تزیینی و ویترینی از ترکیب مدرنیسم و سنت بدل شد که البته برای فروش آثار بسیار مناسب بود.

عربشاهی از هنر باستان برای تزیین کار های خود استفاده نمی کرد. او آثار هنری روزگاران کهن از جمله آثار مفرغی لرستان را (که قدمت بعضی به به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد) در مطالعه گرفت. هنرمند بن مایه های اساطیری هنر کهن را با تکنیک های مدرن به بیان درآورد و با رویکردی انتزاعی- در زمینه ای که، چون دنیا نو، گاه بس پرتنش و مشوش است- بازنمایی کرد. خود گفته است در تب وتاب آن بود که معنای نماد های گذشتگان را چنان که سازندگان شان به کار می بردند دریابد و از این راه مردمانی را که پیش از او بر این خاک می زیستند بشناساند.

او می خواست آن روح قومی را که در همراه نشانه های باستانی به روزگار امروز سفر نموده اند، در دنیا امروز احضار کند تا همچنان در فرهنگ و زیست بصری ما ادامه حیات دهند. سنت مدرنی که عربشاهی و هم گنانش پدید آوردند و راه هایی که پیمودند، ظرفیتی است که می تواند نسل های بعدی را از تجربه های تکراری بازدارد و برای بسکمک از پرسش های برخاسته از تفاوت هنر ایرانی و هنر جدید غربی پاسخ هایی ارائه دهد. گرچه بسکمک از هنرمندان مدرن ایران در آن موقع نیز باز به ناهمزمانی تاریخی دچار بودند و از جریان ها فرانقاشی همچون ویدیوآرت و هنر اجرا و چیدمان و بینارشته ای که معاصر با آنان در غرب پدید آمده بود چندان استقبال نکردند.

در آثار متعددی از مسعود عربشاهی -که خونموده به خلوت بود و به آرامش و درون نگری می شناختندش- دایره های کیهانی (ماندالا) که نمادی کهن از درون آرامی دنیا قدیم به شمار می آیند، در درون مربعی محکم جای می گیرند. گویی گرد آن قابی می بندد تا تمرکز بر خویش و توجه به مراقبه را به امروز بیاورد و پایدار نگاه دارد.

شاید همین مراقبه با نقاشی بود که عربشاهی را کمک کرد تا دوام آورد. خودش می گفت و به درستی هم می گفت که هر کسی نمی تواند نابودی آثارش را چنان که من دیدم و تحمل کردم، تاب آورد.

منبع: BBC